Dioksinler, poliklorlanmış dibenzo (PCDD’ler) ya da sadece Dioksinler olarak isimlendirilen bu grup, çevresel kirletici maddeler içerisinde yer alan Polihalojenli organik bileşikler grubu olarak bilinmektedir. İnsan ve hayvan sağlığını tehdit eden toksik etkiye sahiptirler. Bitkisel gıdalara nazaran et ve süt ürünleri gibi hayvansal gıdalarda daha çok bulunabilmektedirler.
Molekül yapısından bahsedilecek olursa, her dioksin molekülü merkezi halkası bir dibenzo-1,4-dioksin, iskelet yapısını içermektedir. Dioxin ailesi üyeleri suda az çözünmeleri ve lipofilik özellikleri nedeniyle gıda ürünlerinde birikebilmekte, insan ve yaban hayatında gelişimsel bozukluklara ve kansere neden olabilmektedir.
Dioksinler bazı organoklorürlerin üretiminde, klorür içeren maddelerin özellikle PVC nin yakılması sonucu ve sanayide klor ile kağıt ağartma işlemi sonrası yan ürün olarak meydana gelmektedir. Bunların yanında Dioksinler, volkanlar ve orman yangınları gibi doğa olayları sonucunda da yan ürün olarak ortaya çıkmaktadır. Endüstriyel emisyonlar ve kazalar sonucu dioksin kirliliği ile ilgili pek çok olay meydana gelmiştir. İlk meydana gelen dioxin yayılımı kazası Sanayi Devrimi sırasında 19. yüzyıl ortalarında olmuştur.
Dibenzo -1,4-dioksinlerin Kimyasal Yapısı
Dibenzo-1,4-dioksin molekül yapısı iki oksijen köprüsü ile birleştirilmiş iki benzen halkası oluşmaktadır. Klor atomu PCDD (dioksin) molekül iskeleti üzerinde 1-4 ve 6-9 pozisyonlarında 8 farklı yerden, farklı sayılarda bu yapıya bağlanabilmektedir. Bu farklılık neticesinde75 farklı PCDD konjenerleri yani dioksin bileşiği oluşmaktadır.
PCDD yani dioksinlerin toksisitesi, molekül üzerindeki klor atomlarının sayısına ve bağlı oldukları pozisyona bağlıdır. Özellikle 2, 3, 7 ve 8 pozisyonlarında klor atomunun bulunduğu dioksin kongenerinin önemli ölçüde toksik olduğu tespit edilmiştir.
Bu nedenle en zehirli dioksin 2,3,7,8-tetraklorodibenzodioksin (TCDD) dir, Bu kongener Vietnam Savaşı’nda kullanılan bir herbisit kirletici olarak tanınmaktaydı. Bu dioksin, 2004 yılında Ukrayna Devlet Başkanı Viktor Yuşçenko’nun zehirlenmesi ile haber olmuştur.
Dioksin Kaynakları
Dioksin oluşumunda doğal ve endüstriyel faktörler rol oynamaktadır. PCDD oluşumunda asıl mekanızma yüksek sıcaklıklarda gerçekleşen yanma olaylarında klor ve karbonun bir araya gelerek bu molekülleri meydana getirmesidir.
Dioksin oluşumunda başlıca doğal ve endüstriyel kaynaklar şunlardır;
-Orman yangınları, volkanik patlama gibi doğa olayları esnasında,
-Termik santrallerde elektrik üretimi esnasında,
-Petrol ürünlerinin kullanıldı ısıtma sistemlerinde,
-Yüksek ısıl işlemin gerçekleştirildiği demir, çelik, asfalt, kireç üretim proseslerinde,
-Pestisit, PVC ve kozmetik vb. kimyasal maddelerin üretiminde,
-Deri, tekstil ve özellikle kağıt endüstrisinde klor ile ağarma işleminde,
-Genel ve tıbbi atıkların kontrolsüz yanma proseslerinde yakılması esnasında,
dioksinler oluşmakta ve çevreye yayılmaktadır.
İnsan Alımının Kaynakları
Dioksinler, yukarıdaki kaynaklardan hava yoluyla taşınarak su, toprak ve bitkilere geçmekte, bu kontaminasyon içerisinde yetişen canlılarda depolanan dioksinler özellikle balık, et, süt yumurta gibi hayvansal ürünlerinin tüketimi ile insan vücuduna yerleşmektedir. Bu nedenle sanayi ve endüstri bölgeleri civarında yapılan hayvancılık ve tarım sonucu elde edilen gıda ürünlerinde dioksinlerin bulunma olasılığı daha yüksektir.
Bebeklere anne vücudunun önemli bir yükü emzirme yoluyla aktarılır. Pentachlorophenol dioksin molekülü (PCDD) anne sütünde toplanarak emzirme yoluyla çocuklara geçebilmekte, anne sütünde biriken bu maddeler özellikle doğumun ilk zamanlarında emzirme yoluyla daha yoğun olarak alınabilmektedir.
Dioksinler sigara dumanında da mevcuttur. Sigara dumanındaki Dioksin 1995 yılında ABD EPA tarafından “understudied” olarak kaydedildi. Aynı belgede, US EPA sigaradaki dioksin maddesini “antropojenik” yani insan kaynaklı, insan yapımı madde olduğunu kabul etti.
Metabolizma ve Toksik Etkiler
Dioksinler hayvanlarda ve insan vücudunda birikir. Öncelikle yağ diyet alımı yoluyla emilir. İnsanlarda, yüksek klorlu dioksin yağ dokularında saklanır ve metabolizmadan atılması kolay değildir. İnsanlarda yüksek klorlu dioksinlerin tahmini eliminasyon yarı ömrü 4.9 ile 13.1 yıl arasında değişmektedir.
Dioksinler arasında 2,3,7,8-tetraklorodibenzodioksin (TCDD) kongenerleri en toksik olarak kabul edilmektedir. Bu maddeye göre diğer dioksinler ile beraber DLPCB, PCDF ve PCB’ler dahil diğer dioksin kongenerlerin toksisite dereceri belirlenmektedir . Bu toksisite derecesi Zehirlidir Denklik Faktörü kavramı veya TEF (Toxic Equvalent Factor) olarak isimlendirilir. TEF değeri memeliler, balıklar ve kuşlar için ayrı ayrı listelenmektedir. En toksik etkiye sahip olan dioksin TCDD’nin TEF değeri 1’dir. PCB’lerin TEF değerleri 0.1 civarındadır. Dioksinler, Furanlar, DLPCB’ler toksisitesi ise Toplam Dioksin Toksik Eşdeğeri (TEQ) olarak ifade edilmektedir.
İnsan ve hayvan yağ dokularına yerleşen dioksinler laktasyon, stres ve açlık sonrası vücutta zehirleyici ekilerini başlatmaktadır. Dioksinler DNA mutasyonu, akciğer ve sindirim sistemi üzerindeki kanser vakaları, gebelik esnasında çocuk üzerinde meydana gelebilecek şekil bozuklukları, zeka geriliği ve kavrama yeteneğinin gelişememesi, deride estetik operasyonlar gerektirecek hasar, böbrek karaciğer gibi organların işlevlerinin zayıflaması gibi sağlık sorunlarına neden olmaktadır.
Eski Ukrayna Cumhurbaşkanı Viktor Yuşçenko’nun TCDD ile Zehirlenmesi
Viktor Yuşçenko, Ukrayna’da 2004 yılında devlet başkanlığı seçimleri sırasında Vietnam Savaşı’nda kullanılan Turuncu Zehir adı verilen “Dioksin” ile zehirlenmiştir.
Yuşçenko’ya verilen zehirle ilgili kan tahlili sonuçlarını Avusturyalı hekimlerle birlikte inceleyen Amsterdam Biyotetkik Merkezi bilim adamı ve Amsterdam Özgür Üniversite öğretim üyesi Prof. Dr. Abraham Brouwer, Ukrayna’da Başbakan Viktor Yanukoviç ile yarışacak muhalefet adayı Viktor Yuşçenko’nun, Amerikanın Vietnam Savaşı’nda kullandığı, ormanda yol açmak için kullanılan bitki öldürücü Turuncu Zehir’deki dioksin türevi maddeyle zehirlendiğini öne sürmüş, daha sonra ise Prof. Brouwer, Yuşçenko’nun dioksinin en tehlikeli türü ”TCDD: tetraklorodibenzo-p-dioksin” ile zehirlendiğini doğruladığını belirtmişti.
Yuşçenko’nun kan örneklerini inceleyen Brouwer, testlerin, Ukraynalı liderin dioksinin en zararlı kongeneri olan ”TCDD”nin saf haliyle zehirlendiğini, kanındaki dioksin zehrinin normalin 6 bin katı olduğunu, kaydetmişti.
Bu dioksin kongeneri , Amerikanın Vietnam Savaşı’nda gizlenen komünist ordu birlikleri ve milisleri etkisizleştirmek için kullandığı ”Turuncu Ajan” isimli bitki öldürücü zehirde bulunmaktadır. Kimyasal formülü ”2,3,7,8-tetraklorodibenzo-p-dioksin (TCDD)” olan kanserojen zehirli dioksin içeren Turuncu Zehir, Amerikan askerleri arasında sayısız hastalığa, 1975’te biten Vietnam Savaşı’nda binlerce köylünün ölümüne, sakat kalmasına ve sakat doğumlara yol açtımıştı.
Dioksin Analizi
Daha geleneksel analitik tespitler için kullanılan yöntemlerden farklı olarak her bir Dioksin, Furan, PLPCB, PCB molekülleri kendi TEF değerleri göz önünde bulundurularak yüksek çözünümlü gaz kromatografisi / kütle spektrometrisi (HRGC / HRMS) kullanılarak tespit edilmektedir. Konsantrasyonları bilinen, analizi yapılacak dioksin standartları referans alınarak miktarsal tespitleri yapılabilir. HRMS sistemlerinin yanı sıra Avrupa Birliği Resmi Gazetesinde 589/2014 No’lu Haziran 2014 tarihli Komisyon Tüzüğünde Dioksin, PCB ve DLPCB’lerin gıda ürünlerinde numune alma ve analiz yöntemlerin belirlendiği yürütmelikte düzenlemeler yapılmış, Gaz Kromatografi ve Çift Kütle Analizörlü Kütle Spektroskopi Sistemlerinin de (GC-MS/MS) kullanılabileceği belirtilmektedir.
Ayrıca DR CALUX gibi yeni bio-deneyler günümüzde dioksin ve dioksin benzeri bileşiklerin belirlenmesinde kullanılmaktadır.
İlaç sektöründe çalıştığım zamanlarda, Polysorbate ve Macrogoller gibi bazı maddelerde dioksin analizleri gibi birçok farklı çalışmalar gerçekleştirdim. Sonrasında 1,4 dioksanın içeriğini, diğer isimlerini ve formül yapılarını incelemiştim. Bir çok eşdeğer isimler vardı ama en çok gözüme çarpan Tetrahydro-1,4-dioxin veya p-Dioxin olmuştu. Daha sonra dioksin, türlerini ve yapılarını araştırdım. Bir çok vaka ve makale ile karşılaşınca…
Leave a reply